नेपाल एकिकरणदेखि गणतन्त्र – शाहवंशीय राजाहरुको कालक्रम

Narayan Hiti Royal Palace, Kathmandu

विश्व मानचित्रमा एसिया महादेशको ०.३ प्रतिशत भुमि ओगटेको भुपरिवेष्ठित देश नेपाल मुख्यत एसियाका ज्योति गौतम बुद्दको जन्मस्थल लुम्बिनी र संसारकै अग्लो हिमचुचुरो सगरमाथाको कारणले प्रख्यात छ । करिब १ लाख ४७ हजार वर्ग क्षेत्रफल रहेको दुइ विशाल राष्ट्र चिन र भारत बिच सरदर १८३ कि.मि. को चौडाइ र ८८५ कि.मि. को लम्बाइ ( पूर्ब मेची देखि पश्चिम महाकाली ) भइ फैलिएको छ । छेवैको छिमेकी  देश बिट्रेनको अधिनस्थ रहदाको समयमा पनि आफ्नो सार्वभौमिकतामा आँच आउन नदिएको नेपाल जन्मैदेखि स्वतन्त्र रहेको छ । सुर्य नअस्ताउने साम्राज्य भनिएको तत्कालिन वृहत बेलायतले वि.सं. १९८० मा नेपाललाई स्वतन्त्र राज्यको रुपमा दिएको मान्यताले नेपाल बिट्रिश उपनिवेश नभएको पुष्टि गर्दछ ।

गोरखापति श्री ५ पृथ्विनारायण शाहको वि.सं. १८२५ आश्विन १३ इन्द्रजात्राका दिन काठमाडौं उपत्यका विजयका साथै शुभारम्भ भएको नेपाल एकिकरण अभियान उनका उत्तराधिकारीहरुको समयमा बढ्दै गएर पूर्वमा मेचिपारि सिक्किम (टिष्टा) र पश्विममा महाकालीपारि देहरादुन, सतलज सम्म पुगेको थियो । पछि समय अन्तरालसँगै राजाहरुको अदुरदर्शी निर्णय तथा भाइ – भारदारहरुको सत्ता र शक्ति प्राप्तिको निम्ति खेलिएका कुटनीतिक तथा षडयन्त्रमुलक दाउपेचका कारण नेपालको राजनीति पूर्णत अराजक , अस्थिरता र उतारचढावबाट गुज्रिइ  फलत: बिट्रेनको इष्ट इण्डिया कम्पनिसँग वि.सं. १८७३ मा सुगौली सन्धि गर्न बाध्य भयो जसको कारण नेपाल आफ्नो एक तिहाइ भुभाग गुमाउदै  अहिलेको सीमांकनमा आइ पुग्यो।

प्राचिन कान्तिपुरी नगरीका दुर्लभ फोटाहरु – इतिहासबाट

नेपालको इतिहासको व्याख्या गर्ने हो भने नेपालको उत्पत्ति देखि लिएर अहिलेको अन्योलग्रस्त स्थिती सम्मको चर्चा परिचर्चा गर्ने हो भने काठमाडौं उपत्यका यसको मुख्य पृष्टभुमीमा रहन जान्छ । प्राचिन समयमा कान्तिपुर नगरी पनि भनिने काठमाडौं उपत्यका झण्डै झण्डै नेपालको सिंगो इतिहास बोकेको प्रमुख प्रतिनिधि स्थल हो ।

नेपाल राज्यको स्थापनाक्रम र मन्जुश्रीले चोभार डाँडा काटी काठमाडौं दहलाइ बस्ती बनाएदेखिको विकासक्रमलाई मध्यनजर गर्ने हो भने दुवै एक अर्काको पर्यायवाची बन्न जान्छन् । गोपालवंशी, महिषपालहरुको कान्तिपुर शासनसँगै नेपाल नामको राज्यको स्थापना भएको देखिइन्छ । किराँतकाल, लिच्छविकाल र त्यसपछि मल्लकाल हुँदै शाह वंशले स्थापना गरेको वृहत आधुनिक नेपाल अहिले गणतन्त्र (राजतन्त्र विहिन)परिस्थितिसम्म आइपुग्दा पनि काठमाडौं (राजधानी बनाइएकै कारणले होला सायद)नेपाली राजनीति र पूर्ण नेपाल राज्यको अस्तित्व बोकेको एक पहिचानबाट विमुख भै सकेको छैन ।

राष्ट्रिय राजनीति र देशको अस्तित्व तथा अस्मिताको प्रमुख केन्द्रबिन्दु रहेको काठमाडौं नगरी ९० को दशकताका कस्तो थियो त ?????

केहि फाइल चित्रहरु – इतिहासको पानाबाट …………………

एमआरपी – २०६६ काण्ड हुनबाट बचेको बहुचर्चित विवाद

नेपाली राहदानी

सरकारले चैत २९ गते एमआरपी छपाइ सम्बन्धी चैत ६ गते गरेको निर्णय फिर्ता लिए लगत्तै एमआरपी विवाद २०६६ को ठुलो काण्ड हुनबाट बचेको छ ।

अन्तराष्ट्रिय नागरिक उड्डयन संगठन( आइकाओ) ले २०६६ चैत १९ (2010 Apr 1st ) देखि अन्तराष्ट्रिय मापदण्ड अनुरुपको मेसिनले पढ्न सक्ने पासपोर्ट प्रचलनमा ल्याउनको लागि नेपाल सरकारलाई २०६१ मै पत्र पठाएको थियो र तत्कालिन शेर बहादुर देउवा मन्त्रिपरिषदले तत्कालै कार्यान्वयन निम्ति एक समिति पनि बनाएको थियो । “जब भयो राती, अनि बुढि ताती” भनेझै ५ बर्षसम्म निष्क्रृय भै समयको अन्त्यतिर आइसकेपछि मात्र मेसिन रिडेबल पासपोर्ट विषयमा सक्रिय हुनुमा सरकारी पक्षको ठुलो लापरवाहि देखिइन्छ र पनि अहिलेको माधव कुमार नेपाल सरकारले कुटनीतिक र राजनीतिक दबाबका साथै समयसीमाको अभाव देखाउँदै भारतलाई पासपोर्ट छाप्न दिनु बाध्यात्मक परिस्थिति रहेको स्पष्टोक्ति मिडियालाई दिएका थिए । समय छदै आइकाओले पत्राचार गरेको भएपनि त्यतातिर ध्यान नदिनु र नेपाली जनतालाई पछि राहदानीकै कारण पर्न जाने असुविधा तिर  नसोचिनु पुर्णत सरकारी पदाधिकारीहरुको नालायकीपनको उपज मात्र हो ।

२०४८ – २०५८ सालको राजनीतिवृतमा कोइरालाको इतिहास र चर्चित लाउडा, धमिजा काण्ड

विवाद र चर्चाको बिच घेरिएको गिरिजा प्रसाद कोइरालाको संक्षिप्त जिवनी

नेपाली कांग्रेसको जग बसाल्ने कोइराला परिवारद्दय विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (वि.पि.) र गिरिजाप्रसाद कोइराला (जि.पि.) नेपाली कांग्रेसको मात्रै नभई नेपाली राजनीतिक इतिहासकै शिखर व्यक्तित्वहरु हुन् । पिताजी कृष्ण प्रसाद कोइरालाको जहानिया राणा शासन विरोधी कार्यक्रमलाई नजिकबाट नियालेका  यि दुई दाजुभाइ एकै राजनीतिक वातावरणमा हु्र्केपनि यिनिहरुबिच धेरै भिन्नता पाइन्छ । विपि राजनीतिसँगै साहित्य र दर्शनशास्त्रमा चाख राख्ने अर्थात उनको व्यक्तित्वमा विभिन्न चरित्र थिए भने गिरिजाको पक्षमा भने ‘सिंगल माइन्डेड’ – यानी मात्र राजनीति ।

हुन त विपि र गिरिजाको राजनीतिक विश्लेषण गर्ने हो भने वि.पि.आफ्नो आदर्श र विचारका कारण आजसम्म जिवितै छन् भने गिरिजा ६० दशकको लामो अनुभव र राजनीतिक वृतलाई आफ्नै वरिपरि घुमाउन सक्ने खुबिका कारण नेपाली राजनीतिका एक महान नेताका रुपमा लोकार्पित भए । तथापी आफ्नै दाजुसँगको तुलनात्मक राजनीतिक जिवनलाई नियाली हे्र्ने हो भने गिरिजा कैयन विवादित काण्डहरुको मुख्य जरोको रुपमा आरोपित छन् भने यता विपिका सिद्दान्त र दर्शन अझै पनि कांग्रेसको मेरुदण्डको रुपमा स्थापित रहिरहेका छन् ।

वि.सं. २००३ को विराटनगरको जुटमिलमा मजदुर आन्दोलन पश्चात राजनीतिक यात्राको थालनी गरेका गिरिजा २०३० जेठ २९ गतेको विमान अपहरणका नाइके समेत हुन् । मोरंग जिल्ला सभापति हुदै २०३३ मा कांग्रेसको महामन्त्रीको पदभार सम्हालेका उनि २०४८ सालमा जननिर्वाचित सरकारका प्रथम प्रधानमन्त्रि हुन् । २०४८ सालसम्मको राजनितिक जीवनमा मात्र कांग्रेसी नेताका रुपमा चर्चित गिरिजा प्रधानमन्त्रि पश्चात २०५६ सालसम्म अनेकौ काण्ड र प्रकरणको विवादमा तानिइरहे । २०४९ सालको धमिजा काण्ड होस् वा २०५७ सालको लाउडा प्रकरण या सानातिना अन्य राजनीतिक तथा आर्थिक अनिमियताका आरोपहरु – चर्चित तर पुर्णत विवादित व्यक्तित्वको रुपमा उनि चिनिए  । अचानक २०६१ माघ १९ को राजा ज्ञानेन्द्रको शाही कु लाई आफ्नो बिग्रिएको छविलाई सपार्ने एक सशक्त माध्यमका रुपमा लिएका गिरिजाले समयको सहि मुल्याकंन गर्दै माओवादीलाई शान्ति र राष्ट्रिय सहमतिको मुलधारमा ल्याई एक अभिभावकको रुपमा दर्शाउन सफल रहे र जीवनको उत्तरार्धमा सम्पुर्ण दलहरुका राजनेताको रुपमा उदयमान रहे ।

A history of Nepal by John Whelpton

नेपाली राजनीतिक इतिहासका अध्येता र ‘ए हिस्ट्री अफ नेपाल’ का लेखक जोन ह्वेल्पटन आफ्नो लेखमा लेख्छन “राजतन्त्रको अवसान हुनुमा माओवादी र कोइराला भन्दा पनि राजदरबार हत्याकाण्ड र ज्ञानेन्द्रको क्रियाकलाप बढी जिम्मेवार छन् । नारायणहिटी दरबारकाण्ड र ज्ञानेन्द्रको शाही कदमले नेपाली जनता राजतन्त्रको विकल्पको रुपमा भौतारिइ तत्कालिन सात दल र माओवादीको १२ बुँदे सहमतिको समर्थक भइ जनआन्दोलनमा सहभागी भएका हुन् । विरेन्द्रको वंशनाश नभएको भए सायद मुलुकमा अहिले गणतन्त्र आउने थिएन ।” (२०६६ चैत १६ – नागरिक ) 

नेपालको राजनीतिक इतिहास पल्टाउदै जाने हो भने २००७ सालमा त्रिभुवनको पालामा जहाँनिया राणा शासनको पतनसँगै मौलाएको प्रजातन्त्र २०१७ सालमा  राजा महेन्द्रको शाही कु सँगै ओरालो लागेको देखिन्छ ।

विवाद र चर्चाको बिच घेरिएको गिरिजा प्रसाद कोइरालाको संक्षिप्त जिवनी

२०४८ – २०५८ सालको राजनीतिवृतमा कोइरालाको इतिहास र चर्चित लाउडा, धमिजा काण्ड

नेपाली राजनीतिमा प्रभुत्व पार्न सफल एक परिवार हो – कोइराला परिवार । पिता कृष्ण प्रसाद कोइरालाको पालादेखिनै समाजसेवा र राजनितिमा होमिएको यो परिवार अन्तत: गिरिजा प्रसाद कोइरालाको देहवसानसँगै अन्योलग्रस्त अवस्थामा छ । उनको निधनसँगै सफल नेतृत्व वहन गर्न सक्ने उत्तराधिकारीको अभाव नेपाली काग्रेसमा सहजरुपमा खट्किएको अनुभव गर्न सकिन्छ ।

कोइराला परिवारबाट विश्वेश्वर प्रसाद ,मातृका र गिरिजा प्रसाद गरी तिन भाइ नेपाली राजनितिमा प्रधानमन्त्रिको पदभार ग्रहण गरिसकेका छन् । अझ,पिताजी कृष्णप्रसाद कोइरालाका कान्छा सुपुत्र गिरिजाप्रसाद कोइराला चार पटक सम्म प्रधानमन्त्रि भइसकेका एक अनुभवि र खारिएका नेताका रुपमा विधमान रहे ।

Daughter Sujata Koirala Lighting the funeral pyre of Girija

निरंकुश राणा शासन (२००७) , पंचायति व्यवस्था विरुद्दको संयुक्त आन्दोलन (२०४६) र राजतन्त्र विरोधी जनआन्दोलन (२०६२-६३) मा अग्रणी भुमिका निर्वाह गरेका गिरिजाप्रसाद कोइराला १० बर्षे लामो जनयुद्द गरेको माओवादीलाई जनआन्दोलन २ पश्चात शान्ति प्रक्रियामा ल्याउन खेलेको महत्वपुर्ण भुमिकाबाटै एकाएक आफ्ना अतितका कैयौ विवादित लाउडा, धमिजा, महाकाली सन्धि जस्ता काण्डहरुबाट पन्छिदै अकस्मात सबैले मान्य सर्वमान्य तथा एक युगपुरुष राजनेताका रुपमा उदयमान भए ।

 

कोइरालाको जन्म (१९८१ असार १८) देखिन निधन (२०६६ चैत ७) सम्मको संक्षिप्त राजनितिक जिवनी नियाल्ने हो भने कोइरालालाई  एक  द्दण र हठी स्वभावका निडर नेताको रुपमा लिन सकिन्छ , जसको प्रमाण जिवनकालको ७ बर्षे जेल सजाय र जेलभित्रकै २१ दिने भोक हडताललाई लिन सकिन्छ ।

राणा प्रधानमन्त्रि चन्द्रशम्शेरले पिता कृष्णप्रसाद कोइरालालाई राजद्रोहको मुद्दा लगाई सर्वस्वहरण सहित देश निकाला गरेपछि सम्पुर्ण कोइराला परिवार भारत निर्वासनमा रहदा ताका बि. सं. १९८१ मा भारतको बिहार राज्यमा गिरिजा प्रसाद कोइराला को जन्म भएको हो ।